Palaeographical discoveries


RECTIFICATIONS A APPORTER AU CATALOGUE DES MSS.

DE LA COLLECTION ARUNDEL DU BRITISH MUSEUM

(Catalogue of Manuscripts in the British Museum. New series. Volume I. Part I. The Arundel Manuscripts, Londres, 1834).

I. Le ms. 357

Le fol. 1rab est catalogué sous le n° 1 comme "Scholastica quaedam de creatione". Il s'agit en réalité de deux fragments de la Somme Théologique de S. Thomas d'Aquin.
Le premier fragment est l'art. 2 de la q. 45 de la Ia Pars :
lncipit (fol. 1ra): "Uidetur quod non possit aliquid creari a Deo quia secundum Philosophum in primo Physicorum antiqui Philosophi acceperunt ut communem esse concepcionem ex nihilo nihil fieri."
Explicit (fol. 1rb): "... nisi ipsa falsa ymaginacio ex eo quod creacio significatur ut quedam mutacio inter duos terminos existens, quod tamen non est."
Le deuxième fragment se trouve au même fol. 1rb et constitue le début de l'article 2, q. 44 de la Ia Pars. En voici le texte :
"Uidetur quod materia prima non sit creata a Deo. Omne enim quod fit componitur ex forma et ex aliquo alio, ut est in secundo Physicorum. Sed materie prime non est aliud subiectum. Ergo non potest esse facta a Deo. Preterea, actio et passio de..."
Ce folio est assez abîmé et de lecture difficile. Les fols. 1v et 2rv sont en blanc.
Les fols. 3rv et 4r contiennent également des fragments de la Somme Théologique de S. Thomas d'Aquin. Ces folios sont catalogués sous le n° 2 comme "Tractatus, in quo fidei Christianae rudimenta ad eruditionem incipientium explicantur, ex operibus compilatus SS. Patrum aliorumque veterum..."
Voici l'incipit du texte, tiré du Prologue de la Ia Pars de la Somme Théologique (fol. 3r) :
"Quia katholice ueritatis doctor non solum prouectos debet instruere sed ad eum eciam pertinet incipientes erudire secundum illud I Cor. 3° : 'Tamquam paruulis in Christo lac uobis potum dedi, nen escam', prepositum nostre intencionis in hoc opere est ea que ad christianam religionem pertinent eo modo tradere, secundum quod congruit ad erudicionem incipiencium".
(Ia Pars, q. 1, a. 1)
Incipit (fol. 3r) : "Ad primum sic proceditur. Uidetur quod non sit necessarium preter phylosophicas disciplinas aliam doctrinam haberi".
Explicit (fol. 3v) : "Unde theologia que ad sacram doctrinam pertinet differt secundum genus ab illa theologia que pars phylosophie ponitur".
(a. 4)
Incipit (fol. 3v) : "Ad secundum sic proceditur. Videtur quod sacra doctrina sit practica".
Explicit (fol. 3v-4r) : "...magis tamen est speculatiua quam practica, quia principalius de rebus diuinis agit quam de actibus humanis, de quibus agit secundim quod per eos ordinatur homo ad perfectam Dei cognicionem in qua beatitudo eterna consistit. Et per hoc patet responsio ad obiecta".
(a. 7)
Incipit (fol. 4r) : "Ad tercium sic proceditur. Videtur quod Deus non sit subiectum huius sciencie".
Explicit (fol. 4r) : "Ad secundum dicendum quia omnia alia que determinantur in sacra scriptura, comprehenduntur sub Deo, non ut partes uel species et accidencia, sed ut ordinata aliqualiter ad ipsum".
Le fol. 4v est en blanc.
Aux fols. 5r-129r il y a des textes de Denys, d'Hilaire, etc. Suit alors une "Tabula premissarum" (fols. 129ra-133rb) c'est-à-dire un index analytique du contenu et des noms propres de ces textes. Les fols. 133va-139vb contiennent un calendrier liturgique de lectures.
Les fols. 139v-144r donnent de nouveau un extrait d'articles de la Somme Théologique sous la forme d'un traité sans titre, catalogué sous le n° 4 comme "Scholastici cujusdam tractatus de natura animae".
Voici l'incipit (fol. 139v) tiré de l'Introduction de la q. 75 de la Ia Pars :
"Naturam hominis considerare pertinet ad theologum ex parte anime, non autem ex parte corporis, nisi secundum habitudinem quam habet corpus ad animam. Et ideo prima consideracio circa animam uersabitur et quia secundum Dyonisium XI° capitulo angelice ierarchie tria inueniuntur in substanciis spiritualibus, scilicet essencia, uirtus et operacio, primo censiderabimus ea que pertinent ad essenciam anime".
Viennent ensuite les articles suivants :
(Ia Pars, q. 75, a. 1)
Incipit (fol. 139v) : "Ad primum sic proceditur. Videtur quod anima sit corpus".
Explicit (fol. 140v) : "Ad tercium dicendum quod est duplex contactus quantitatis et uirtutis: primo modo, corpus non tangitur nisi a corpore, secundo modo, corpus non tangitur nisi a corpore, secundo modo, corpus potest tangi a re incorporea que mouet corpus".
(a. 2)
Incipit (fol. 140v) : "Ad secundum sic proceditur. Videtur quod anima humana non sit aliquid subsistens".
Explicit (fol. 141v) : "...alioquin animal non esset aliquid subsistens, cum indigeat exterioribus sensibus ad senciendum".
(a. 6)
Incipit (fol. 141v) : "Ad tercium sic proceditur. Videtur quod anima humana sit corruptibilis".
Explicit (fol. 142v) : "...separata autem a corpore, habebit alium modum intelligendi, similem aliis subatanciis a corpore separatis".
(a. 7)
Incipit (fol. 142v) : "Ad quartum sic proceditur. Videtur quod anima et angelus sint unius speciei".
Explicit (fol. 143v): "...ostendit quod anima tenet inferiorem gradum intellectualium quam angelus qui corpori non unitur".
(q. 76, a. 1)
Incipit (fol. 143v): "De unione anime ad corpus. Ad primum sic proceditur. Videtur quod intellectiuum principium non uniatur corpori ut forma".
Explicit (fol. 144r): "Ita humana anima manet in suo, cum fuerit a corpore separata, habens aptitudinem et inclinacionem naturalem ad corporis unionem".
Dans cet article, on a omis l'objection 4, 5, 6 et le <Sed contra>. La partie supérieure du fol. 144 étant déchirée, il manque également une partie du corpus articuli. Dans tous ces fragments, les citations scripturaires sont souvent plus longues que dans les éditions courantes de la Somme.

II. Le ms. 415

D'après le catalogue, ce ms. contient 10 titres différents. L'examen du ms. nous a amené à proposer les corrections suivantes concernant les titres 7 et 9
N° 7, catalogué comme "Tractatus de petenciis anime", comporte deux traités différents et indépendants, des "Puissances de l'âme".
Le premier de ces traités occupe les fols. 13ra-15rb.
Incipit (fol. 13ra) : "Anima est actus primus cerporis physici potencia uitam habentis. Cumk dicitur actus, exprimitur genus anime, ipsa enim est substancia".
Explicit (fol. 15rb) : "... sinderesis uero contra errores istarum semper remurmurat adeo, quod aliquando reuocat eas ab errore ad rectitudinem".
De ce traité anonyme, il existe deux autres copies, l'une conservée à la Bibliothèque Colombine de Séville (ms. n° 7.6.2, fols. 203r-209r, signalé dans Aristoteles Latinus sous le n° 1185) et l'autre, conservée à la Bibliothèque S. Marc de Venise (Ms. Lat. VI, 164, fols. 94vb-98rb).
Le deuxième traité des puissances de l'âme occupe les fols. 15rb-18vb.
Incipit (fol. 15 rb): "Potenciarum quedam habet objectum siue materiam diuersam a se, quedam non, et dico obiectum ut color est obiectum uisus, materiam uere ut uolitum aliquod ut concupiscibile est materia voluntatis".
Explicit (fol. 18vb) : "Dicendum quod omnis locus uertetur uel in complementum gaudii uel tormenti, ut videntur facere in naturam corpulentam tenebrosam et naturam spiritualem luminosam; media autem notatur aut secundum alteram istarum, aut assumere sicut dicit quedam glossa".
Ce traité anonyme a été édité par D. A. CALLUS, The Powers of the Soul. An Early Unpublished Text (cfr Rech. de Théol. Anc. et Méd., 19 (1952), p. 131 sv.), d'après les trois exemplaires plus courts (Balliol College, Oxford, ms. 207, fols. 268a-271b ; Cathedral Chapter Library, Lincoln, ms. 221, fols. 25ra-27vb ; Cathedral Chapter Library, Worcester, ms. F. 57, fols. 174ra-177va) que celui que nous venons de découvrir.
N° 9, catalogué comme "Tractatus de diffinicione et viribus anime", occupant les fols. 22va -45ra, n'est autre chose qu'un exemplaire de la Summa de anima de Jean de la Rochelle (éditée par T. DOMENICHELLI, La Summa de Anima di Frate Giovanni della Rochelle, Prato, 1882).
Incipit (fol. 22va) : "Si ignoras te o pulcherrima mulierum, uade et abi post greges caprarum. Tibi o anima racionabilis proponetur uerbum istud que es mulierum pulcherrima quia omnium creaturarum speciosissima...".
Explicit (fol. 45ra): "Mors uero et malum ex conuersione ad commutabile, hec autem uis a physicis dicta est intellectus practicus, idest operatiuus eo quod sit principium operabilium; et hec de uiribus anime dicta ad presens sufficiant".
Cet exemplaire de la Somme de Jean de la Rochelle est important à cause de son ancienneté. En effet, l'examen paléographique du texte, notamment celui de la forme des lettres, nous a permis de constater une très grande similitude avec l'écriture du ms. n° 370 de l'Arsenal à Paris, daté de mars 1244 (cfr Ch. SAMARAN - R. MARICHAL, Catalogue des manuscrits en écriture Latine, t. I, p. 87).

See Bulletin de Philosophie médiévale, 4 (1965), p. 85-88.


BIBLIOGRAPHY

  1. - Le plus ancien récit d'après le manuscrit d'Avranches in: M. RIQUET, Le Mont Saint-Michel, Mille ans au péril de l'histoire, Paris 1965, p. 24-31.
  2. - La notion de nature chez Jean de la Rochelle, in: La filosofia della natura nel Medioevo. Atti del III Congresso Internazionale di filosofia medioevale (Passo della Mendola (Trento) - 31 agosto - 5 settembre 1964), Società Editrice Vita e Pensiero, Milano 1966, p. 455, note 1
  3. - Brève notice au sujet d'un De anima anonyme contenu dans le mansucrit n° 16 de la Bibliothèque municipale d'Alençon, in: Bulletin de philosophie médiévale, 23 (1981), p. 96-98.
  4. - Le "De anima" du mansucrit d'Alençon, B.M. 16. (Fragments du De quantitate animae de s. Augustin), in: Revue des études augustiniennes, 27 (1981), p. 127-140.
  5. - Deux témoins anonymes de l'aristotélisme éclectique du XIIIe siècle: un De anima et un De uiribus anime (Paris, Bibl. Nat. MS Lat. 6686 A et Auxerre, Bibl. Municipale MS. n° 20), in: Bulletin de philosophie médiévale, 24 (1982), p. 93-114.
  6. - Un traité anonyme des puissances de l'âme du milieu d'Albert le Grand? Contribution à l'histoire de la littérature des 'excerpta' aristotéliciens. (Erfurt, Ms. Ca 4° 240, fol. 9 r° - 14 r°), in: Bulletin de philosophie médiévale, 25 (1983), p. 121-137.